Tussen heuvels en rivier: Het kleinschalige landschap

Wissels veen, doorkijkje. Olieverf op linnen door Marjolein Menke.

In onze vorige column hebben we over de ontstaansgeschiedenis van ons landschap verteld. De aanleiding was de vondst van een artikel in een uitgave uit 1983 van Natuurklanken, het blad van KNNV-afdeling Epe-Heerde, ‘Bodem, dier en plant van de Oost-Veluwerand’. Henk Menke beschrijft het gebied en het gebruik ervan zoals zich dat door eeuwen heen gevormd heeft. Voor wie dit gemist heeft vatten we hierbij heel in het kort die geschiedenis samen.

Het gebied tussen het Veluws massief en de IJssel is minder vlak dan het lijkt. Er zijn hogere en lagere gedeelten. Dit reliëf is ontstaan door erosie van de stuwwal door water en wind en door menselijk ingrijpen. Mensen groeven de sprengen, om kwelwater aan de voet van Veluwe aan de oppervlakte te brengen, mensen plagden de heide af voor de stallen van de schapen; de plaggen met mest deden in duizend jaar tijd de enken ontstaan, duidelijk zichtbare hoge delen in het landschap. Beken werden opgeleid, er werd veen afgegraven en houtwallen werden geplant, om vee en wild uit akkers te houden en voor houtproductie.

Er waren dus heel verschillende landschapjes in een vrij klein gebied. Het landschap werd dan ook gekenmerkt door kleinschaligheid. Henk Menke beschrijft die als ‘afwisseling op korte afstand’. En hij vervolgt: ‘En de natuur, met als basis de vegetatie, wisselde mee af: de akkers, de houtwallen, de beekjes, de broeklanden (natte gedeelten in hoger gelegen gronden) en de ‘velden’ (ontginning van de heidevelden), de stuifruggen, ze hadden alle hun eigen typerende begroeiing en fauna.

De typerende kleinschaligheid heeft onmiskenbaar te lijden gehad door de tijd heen. De groei van de bevolking, haar activiteiten, verkeer, al die dingen hebben hun invloed gehad. En met het achteruitgaan van de sterke gevarieerdheid in het landschap is de gevarieerdheid van het planten- en dierenleven verminderd, de biodiversiteit, dus.

Het is een bekend gegeven dat waar verschillende landschappen bij elkaar komen, de rijkdom aan soorten planten en dieren hoger is dan in een meer eenvormig landschap. Dat is ook wel te begrijpen: meer mogelijkheden op een klein oppervlak bieden voor meer soorten, planten en dieren, iets naar hun gading. Met het doorsnijden van het kleinschalig, natuurlijk beheerd land, met ruilverkavelingen, bebouwing en dergelijke bleef voor de natuur steeds minder ruimte over. Was het kleinschalig gebruik van het land juist bevorderlijk geweest voor soortenrijkdom, schaalvergroting en niet-natuurlijk gebruik deden het omgekeerde.

In het artikel dat leidde tot dit stukje en dat dateert uit 1983, ging het al over de achteruitgang van de soortenrijkdom. Over de biodiversiteit waren toen al grote zorgen. De steeds ongunstiger omstandigheden voor planten en dieren leidden ertoe, dat veel soorten voor hun voortbestaan afhankelijk werden van steeds kleiner gebiedjes. Vaak waren er nog wel restanten van hun oorspronkelijke leefgebied. Van de vele tientallen kilometers houtwal die er geweest moeten zijn, bijvoorbeeld, restten indertijd en resten nog altijd kleine stukjes, die als het ware de oorspronkelijke vegetatie weerspiegelen. In zekere zin zijn dit kleine stukjes loofbos. Ze zijn relatief soortenrijk en door hun geschiedenis aangepast aan steeds veranderde omstandigheden. Dat maakt ze sterk en van speciale waarde. Het minste dat wij doen kunnen, is ervoor te zorgen dat hun genetisch materiaal zich kan blijven doorontwikkelen. Zo kunnen soorten de tijd blijven doorstaan.

Het volgende deel van deze kleine serie zal gaan over het belang van bermen. Het netwerk van deze bescheiden strookjes grond is in essentie van grote betekenis voor het voortbestaan van soorten planten en kleine dieren. Het is daarbij belangrijk, dat bermen met rust worden gelaten. Ze zijn in veel gevallen restanten van het oorspronkelijk landschap, met zijn zeer gevarieerde leven.

Graag nodigen wij lezers die iets interessants te vertellen hebben dat de natuur in onze eigen omgeving vooruithelpt, of vragen daarover, Vereniging Natuur en Milieu Epe te schrijven op mailadres info@natuurenmilieuepe.nl. Zie ook www.natuurenmilieuepe.nl